Piaskowce jotnickie, piaskowce Dala
Skąd pochodzą?
Wychodnie jotnickich piaskowców i piaskowców kwarcytycznych występują na dużych przestrzeniach w środkowej i północnej Szwecji, w Zatoce Botnickiej, Zatoce Fińskiej, Niecce Morza Bałtyckiego i Finlandii. Są to skały w kolorze czerwonym lub czerwono-fioletowym, z reguły drobnoziarniste, bardzo często z wyraźnie widocznymi śladami warstwowania horyzontalnego, podkreślonego przez różne odcienie koloru ziaren. Niektóre okazy mogą posiadać charakterystyczne jasnoszare „cętkowanie”.
Największe miąższości (do 800 km) piaskowce jotnickie, noszące tu lokalną nazwę piaskowców Dala, osiągają w rejonie Dalarna w środkowej Szwecji.
Piaskowce Dala były akumulowane w rozległych basenach sedymentacyjnych w warunkach suchego, gorącego klimatu, głównie w rzekach na rozległych powierzchniach zalewowych starożytnego kontynentu Baltiki około 1,2 – 1,3 miliarda lat temu. Piaskowce Dala najczęściej są nieco jaśniejsze niż pozostałe piaskowce jotnickie (bardziej czerwone niż fioletowe).
Piaskowiec jotnicki to arkoza (piaskowiec zawierający co najmniej 20% ziaren skalenia). Tak duża zawartość skaleni wskazuje na bardzo krótki i szybki transport osadu od źródła (wietrzejące skały magmowe) do miejsca osadzenia. Im krótszy transport tym grubsze ziarna mineralne – w skrajnym przypadku możemy mieć nawet do czynienia ze zlepieńcami (grubookruchową skałą osadową złożoną z ziaren i okruchów żwirowych spojoną lepiszczem). Dobrym przykładem zlepieńca jotnickiego jest skała o nazwie Transtrandkonglomerat z Dalarna: średnio i grubookruchowy zlepieniec, posiadający w swoim składzie m.in. okruchy intensywnie kolorowych agatów (półszlachetnych, wielobarwnych minerałów).
Piaskowce jotnickie nie są eratykami przewodnimi, a jedynie wskaźnikowymi.
Rozmiary piaskowców w lapidarium: wys. – 0,30 m, obw. – 1,10 m, wys. – 1,35 m, obw. -2,70 m.
Rozmiary piaskowca kwarcytycznego z miseczkami wietrzeniowymi: wysokość – 0,15 m, obw. – 1,30 m.
Rozmiary zlepieńca jotnickiego (Transtrandkonglomerat z Dalarna): wys. – 0,35 m, obw. – 2,70 m.
Rozmiary piskowca kulkowego: wys.-0,35m; obw.-1,10m.
fot. Alicja Szarzyńska
mapy: Dariusz Gałązka
opracowanie merytoryczne: Dariusz Gałązka, Alicja Szarzyńska
